Que g(h)aleg(h)o falar nas aulas?

O galego non foi recoñecido oficialmente como lingua vehicular do ensino até a Lei de normalización lingüística, en 1983. Esta incorporación recente ao sistema educativo fai que se trasladen a este ámbito os grandes debates relacionados co estándar e coa norma, de elaboración igualmente recente. Son moitas as preguntas que seguen abertas a este respecto e que levan a que se produzan posturas encontradas: cal é a variedade que debe empregar o profesorado ao se comunicar co estudantado? é máis importante que se acollan ao que dita a norma ou, pola contra, ten prioridade o obxectivo de que o alumnado se sinta identificado coa variedade empregada nas aulas? cales son os límites neste aspecto? pódese botar man dos castelanismos? cal é o lugar que deben ocupar as variedades dialectais no ensino?

Como é lóxico, non existe unha resposta única a estas preguntas e calquera que sexa a postura adoptada contará con numerosos defensores e detractores. Antes de presentar unha reflexión sobre esta cuestión, de carácter puramente persoal, vexamos que opinan a este respecto dúas alumnas da ESO, o que nos achegará á visión que se transmite na escola sobre a norma e o estándar, as variedades dialectais etc.:  

Para comezar esta reflexión, é importante esclarecer que o primeiro paso para acadar a normalización da lingua galega é lograr que sexa asociada a un modelo de prestixio, para o que resultan absolutamente necesarias, dende o meu punto de vista, a variedade estándar e a norma. Porén, ata que punto debe empregarse o estándar nas aulas? As variedades dialectais deben erradicarse dun ámbito como o da escola?

Como xa se dixo, non é doado dar resposta a estas preguntas. Persoalmente, considero imprescindible que o ensino da lingua galega se centre na norma e no estándar a nivel de contidos, xa que é fundamental formar un alumnado competente nesta variedade, que sexa quen de empregar de xeito adecuado a lingua nos ámbitos formais e na escrita. Ademais, o estándar funciona tamén como modelo, tanto nos usos formais como nos informais, para o alumnado castelanfalante que non posúe variedade dialectal de seu. Por último, se se busca lograr a normalización da lingua e a erradicación de moitos dos prexuízos que seguen pervivindo sobre o galego (moitos deles detectables no vídeo que se vén de presentar), o ensino da nosa lingua non pode ser concibido de forma diferente nos distintos puntos do territorio.

Porén, en contra da opinión de moitos educadores e estudosos –e en consonancia con moitos outros–, considero que o feito de estudar o estándar non ten por que implicar que esta sexa a variedade empregada na comunicación profesorado-alumnado, especialmente no caso do alumnado galegofalante. Así, tendo en conta a situación sociolingüística de Galicia e tal e como recoñecen as mozas entrevistadas, detéctase facilmente que un dos grandes problemas en relación co estándar reside no feito de que gran parte dos galegofalantes non se senten identificados con el, senón que o perciben como algo alleo. Polo tanto, a súa promoción mediante o ensino como único modelo de prestixio pode levar, paradoxalmente, a un rexeitamento por parte dos galegofalantes da súa propia lingua, ao considerala como incorrecta, o que aumenta o denominado autoodio e dificulta o proceso de normalización. Así, considero que se deben favorecer as variedades dialectais á hora de establecer a comunicación entre alumnado e profesorado, posto que esta é a forma de que os alumnos e alumnas sintan que o que están a estudar non é máis ca unha variedade da súa lingua, que está pensada para ser empregada nuns contextos moi determinados, sen desprestixiar con iso as múltiples variedades dialectais. Así, é importante que comprendan que os dialectalismos non son incorrectos, que a propia norma os recoñece como válidos na oralidade. Como se pode observar no vídeo, isto responde a unha urxente necesidade, xa que as rapazas entrevistadas, como moitos outros mozos e mozas, demostraron presentar importantes prexuízos respecto da súa propia fala (“o bo galego é o que se fala na televisión, porque é máis educado”, “o que falamos na  casa é máis bruto”). En relación con esta importancia de atribuír ás variedades dialectais o prestixio que merecen, resulta case obrigado incluír nesta entrada o popular vídeo elaborado por uns estudantes de xornalismo para reivindicaren a súa variedade propia, co que sería moi interesante traballar nas aulas: 

Ademais, resulta de gran interese facer ver ao alumnado que a variación dialectal non é un fenómeno exclusivo do galego, senón que constitúe o estado natural de calquera lingua viva e que, polo tanto, non ten sentido asociala a un estatus de desprestixio. Así, como se pode percibir na entrevista realizada ás dúas mozas da ESO, é moi importante que reflexionen sobre estas cuestións e que asimilen que o caso do galego non é distinto ca, por exemplo, o do castelán.

Por último, hai que dicir que este achegamento nas aulas á fala do alumnado debe facerse con prudencia e, dende o meu punto de vista, cuns límites ben marcados nos que os castelanismos non teñen cabida. Neste caso, as mozas entrevistadas demostraron compartir esta opinión, declarando que os docentes deben evitar o uso de castelanismos, posto que “iso non é galego”. Así, pese a que a totalidade do alumnado (e, posiblemente, tamén o docente) empregue comunmente termos como silla fronte a cadeira, a escola non pode fomentar este tipo de hábitos, posto que isto si coloca o galego nun plano secundario fronte ao castelán.

En síntese, considero que, se ben o obxecto de estudo da materia de lingua galega debe ser o estándar –o que non significa que non sexa fundamental incluír tamén contidos de dialectoloxía–, isto non implica que non sexa recomendable empregar as variedades dialectais na comunicación na aula, nomeadamente cando se está a tratar con alumnado galegofalante. Así, paréceme moi importante buscar un achegamento á fala dos alumnos e alumnas, posto que isto pode contribuír a evitar a creación de complexos de inferioridade motivados pola autopercepción das variedades propias como incorrectas e “de segunda” respecto ao estándar. Deste xeito, estarase fomentando o emprego do galego nas novas xeracións, o que responde á principal e máis urxente necesidade sociolingüística no proceso de normalización. 

Tamara Rial Montes